Regjeringa har i St.meld. nr. 5 (2006-2007) om opptening og uttak
av alderspensjon i folketrygda gjort framlegg om at alderspensjonen
til folketrygda skal kunne takast ut heilt eller delvis etter fylte
62 år, og at det skal vere mogleg å kombinere arbeid og pensjon
utan avkorting av pensjonen. Det er då ein føresetnad at arbeidstakarar
over 62 år verkeleg får høve til å arbeide redusert tid. På denne
bakgrunnen gjer Arbeids- og inkluderingsdepartementet framlegg om
endring i arbeidsmiljølova som styrkjer retten til redusert arbeidstid
for denne arbeidstakargruppa.
Departementet gjer framlegg om å ta utgangspunkt i arbeidsmiljølova
§ 10-2 fjerde ledd, om rett til redusert arbeidstid, for å lovfeste
ein rett til redusert arbeidstid for arbeidstakar som har fylt 62
år. Den noverande føresegna om redusert arbeidstid gjeld i prinsippet
alle arbeidstakarar, men krev at arbeidstakaren viser til "helsemessige,
sosiale eller andre vektige velferdsgrunner" som grunnlag for arbeidstidsreduksjonen.
Departementet foreslår at denne avgrensinga ikkje skal gjelde for
arbeidstakarar som har fylt 62 år. Forslaget inneber likevel ikkje
at retten til redusert arbeidstid skal gjelde absolutt. I gjeldande
føresegn om redusert arbeidstid er det eit tilleggsvilkår at arbeidstidsreduksjonen
kan gjennomførast utan "vesentlig ulempe" for verksemda. Departementet
forslår at denne avgrensinga også skal gjelde for arbeidstakarar
som har fylt 62 år.
Etter forslaget skal ein tvist om rett til redusert arbeidstid
for ein arbeidstakar som har fylt 62 år, på same måte som etter
arbeidsmiljølova § 10-2 fjerde ledd i dag, kunne leggjast fram for
ei partssamansett tvisteløysingsnemnd til avgjerd.
Det blir i proposisjonen også gjort nærmare greie for gjeldande
rett.
Forslaget vart send på høyring til i alt 71 adressatar.
Forslag om ein lovfesta rett til redusert arbeidstid for arbeidstakarar
over 62 år er eit godt seniorpolitisk tiltak som på ein føremålstenleg
måte støttar opp om det nye fleksible pensjonssystemet. Det nye
pensjonssystemet vil gjere det mogleg å kombinere arbeid og pensjon
utan avkorting av pensjonen. Ein regel om rett til redusert arbeidstid
for arbeidstakarar over 62 år, saman med dei varsla endringane i
pensjonssystemet, vil gi mange eldre arbeidstakarar betre høve til,
og sterkare motivasjon for, å stå lenger i arbeid enn dei elles
ville ha gjort.
Det er vurdert om ei føresegn om rett til redusert arbeidstid
for arbeidstakarar over 62 år vil føre til at denne arbeidstakargruppa
vil bli mindre attraktiv på arbeidsmarknaden. Det vises her til
at forslaget ikkje er formulert som ein eksklusiv rett som berre
gjeld for eldre arbeidstakarar. Det er i dag ei rekkje arbeidstakarar
som etter arbeidsmiljølova § 10-2 fjerde ledd kan ha rett til redusert
arbeidstid. Forslaget inneber vidare ein reservasjon dersom arbeidstidsreduksjonen
medfører vesentleg ulempe for verksemda. Det er derfor ikkje grunn
til å tru at den skisserte utvidinga av gjeldande regel vil ha vesentlege
konsekvensar for kva sjansar eldre arbeidstakarar har på arbeidsmarknaden.
Arbeidsgivarsida generelt er imot å lovfeste ein rett til redusert
arbeidstid for arbeidstakarar over 62 år. Dette er spørsmål som
bør løysast gjennom avtale mellom partane. Departementet meiner
at avtaleregulering ikkje vil vere tilstrekkeleg for å gi ønskt
effekt. Etter departementet sin oppfatning er det viktig å sørgje
for at alle arbeidstakarar i den aktuelle aldersgruppa, uavhengig
av individuell eller kollektiv forhandlingsstyrke, blir sikra ein
individuell rett til å arbeide redusert tid. Departementet ser likevel
at ein absolutt rett for arbeidstakarar over 62 år til å arbeide redusert
tid i konkrete situasjonar vil kunne innebere ei for stor belastning
for verksemdene. Det foreslås derfor at retten til redusert arbeidstid
for eldre arbeidstakarar, til liks med dagens generelle regel om redusert
arbeidstid, ikkje skal gjelde i situasjonar der arbeidstidsreduksjonen
vil innebere ei "vesentlig ulempe" for verksemdene.
Sjølv om forslaget støttar opp om viktige prinsipp i det nye
pensjonssystemet, vil det uavhengig av dette vere eit godt seniorpolitisk
tiltak som legg til rette for ei gradvis nedtrapping frå arbeidslivet
for den som ønskjer dette, og dermed også gir grunnlag for ein auke
av den faktiske avgangsalderen. Departementet meiner derfor at tiltaket
godt kan gjennomførast uavhengig av pensjonsreforma.
Departementet ser at forslaget kan innebere at fleire arbeidstakarar
ønskjer å arbeide deltid, men trur at alternativet for mange ville
ha vore å forsvinne heilt ut av arbeidsmarknaden. Departementet
reknar derfor ikkje deltid som negativt i denne samanhengen, men
som eit verkemiddel til å få arbeidstakarar til å stå lenger i arbeid.
Dersom det faktisk er vanskeleg å fylle ei "reststilling", vil dette
likevel vere eit relevant moment i ulempevurderinga.
Departementet har vurdert om eit forslag om rett til redusert
arbeidstid for arbeidstakarar som har fylt 62 år, vil vere i strid
med reglane om forbod mot aldersdiskriminering i arbeidsmiljølova.
Forbodet gjeld diskriminering både på grunnlag av høg og låg alder.
Departementet meiner at retten til redusert arbeidstid for arbeidstakarar
over 62 år ikkje er "uforholdsmessig inngripende" overfor yngre
arbeidstakarar, og at forslaget er nødvendig for å oppnå eit sakleg
formål, som er å leggje til rette for ein meir fleksibel fridom
for denne arbeidstakargruppa til å kombinere arbeid og pensjon.
Dette inneber at forslaget om rett til redusert arbeidstid for arbeidstakarar
som har fylt 62 år, ikkje vil vere i strid med arbeidsmiljølova
§ 13-3 andre ledd.
I dag vil arbeidstakarar over 62 år på linje med andre arbeidstakarar
ha rett til redusert arbeidstid når det ligg føre eit særskilt behov.
Sjølv om mange arbeidstakarar over 62 år vil vere omfatta av dei
føresegnene som gjeld i dag vil det også vere mange som ikkje kjem
inn under formuleringa i § 10-2 fjerde ledd. Det bør derfor for
arbeidstakarar over 62 år lovfestast ein særskild rett til redusert
arbeidstid som ikkje er avgrensa til dei tilfella der arbeidstakaren
har eit behov ut frå "helsemessige, sosiale eller andre vektige
velferdsgrunner".
Det er vurdert om ein rett til redusert arbeidstid for arbeidstakarar
over 62 år bør utformast som ein vilkårslaus rett, eller om denne
retten – som i den føresegna som gjeld i dag – bør avgrensast til
dei tilfella der dette kan gjennomførast utan "vesentlig ulempe" for
verksemda. Partane i arbeidslivet er delte i spørsmålet.
Ein vilkårslaus rett til redusert arbeidstid uavhengig av korleis
dette slår ut for den einskilde verksemda vil etter omstenda vere
problematisk, særleg for små bedrifter og der arbeidstakaren har
ein spesiell kompetanse. Det vil også vere problematisk å gi alderskriteriet
sterkare rett til redusert arbeidstid enn for eksempel helsekriteriet.
Både lovtekniske og reelle omsyn taler på den andre sida imot å
gi alderskriteriet svakare rett til redusert arbeidstid enn det
som elles gjeld, for eksempel ved at det blir lagt opp til ei mildare
ulempenorm for denne gruppa. Ei generell føresegn om rett til redusert
arbeidstid for arbeidstakarar over 62 år må ha ein "sikringsventil",
slik at retten på tilsvarande måte som i dag blir avgrensa til tilfelle
der arbeidstidsreduksjonen kan gjennomførast utan "vesentlig ulempe"
for verksemda. Dette må tuftast på ei konkret skjønnsvurdering,
som i den gjeldande føresegna. Eit relevant moment i ulempevurderinga
vil vere korleis den reduserte arbeidstida skal takast ut. Arbeidsgivaren
må akseptere ei generell ulempe for eksempel ved å måtte tilsetje
ekstra personale eller gjennomføre ei viss omorganisering av arbeidet.
Det er først når ulempa er "vesentlig" at arbeidsgivaren etter ei
konkret vurdering kan setje seg imot arbeidstidsreduksjonen. Ein
vil også kunne leggje vekt på kva konsekvensar arbeidstidsreduksjonen vil
få for andre tilsette.
Dersom det i verksemda er fleire arbeidstakarar som har fått
redusert arbeidstid, kan dette på eit tidspunkt innebere ei "vesentlig
ulempe" for verksemda fordi "summen" av tilpassingar som må gjerast,
inneber at fleire mindre ulemper blir "vesentlige".
Det presiseres at vurderinga av kva som er "vesentlig ulempe",
skal gjerast på bakgrunn av den stillinga arbeidstakaren har.
Det er viktig å få avklart kva plikter og gjeremål arbeidstakaren
skal ha, før ei ordning med redusert arbeidstid blir sett i verk,
og at arbeidstakaren må få medverke når det skal avgjerast kva arbeidsoppgåver,
funksjonar og liknande arbeidstakaren skal utføre etter arbeidstidsreduksjonen.
Arbeidsmiljølova § 10-2 fjerde ledd fastset uttrykkjeleg at ein
arbeidstakar som i dag har redusert arbeidstid, har rett til å gå
tilbake til den tidlegare arbeidstida når den avtalte perioden med
reduksjon er over. Føresegna tek såleis utgangspunkt i at den reduserte
arbeidstida berre skal gjelde for ei avgrensa tid. Dette utgangspunktet
er ikkje like naturleg for arbeidstakarar over 62 år som for ein
arbeidstakar som i ein periode for eksempel ønskjer å ha litt meir
tid til omsorg for små barn. Det gås ut frå at dei fleste arbeidstakarar
over 62 år som reduserer arbeidstida si, ikkje ønskjer å gjere dette
berre for ein avgrensa periode. For arbeidsgivaren vil det truleg
også vere meir føreseieleg dersom arbeidsgivaren kan krevje at arbeidstidsreduksjonen
må vere varig i desse tilfella.
Det er likevel ikkje nødvendig eller føremålstenleg å setje som
vilkår at ei ordning med redusert arbeidstid for arbeidstakarar
over 62 år skal vere permanent. Eventuelle ulemper for arbeidsgivaren
på grunn av ein mindre føreseieleg framtidig bemanningssituasjon
vil inngå som ein del av den ulempevurderinga som skal gjerast,
og kan i visse tilfelle tilseie at arbeidstakaren må gjere eit slikt
val. Det gjøres derfor ikkje framlegg om særreglar for gruppa over
62 år i form av krav om at det må vere ei permanent ordning. Dette
vil også innebere at regelen om at arbeidstakaren har rett til å
gå tilbake til den opphavlege arbeidstida, også bør gjelde for arbeidstakarar over
62 år, i tilfelle der ordninga faktisk berre er gjort gjeldande
for ein avgrensa periode.
Det er naturleg at arbeidstakarar over 62 år skal ha same fortrinnsrett
til å auke arbeidstida si som andre arbeidstakarar med redusert
arbeidstid etter gjeldande føresegn i § 10-2 fjerde ledd tredje
punktum. Dette vil vere aktuelt dersom arbeidstakaren ønskjer å
auke arbeidstida si før avtaleperioden om redusert arbeidstid er
omme. Føresegna fastset at arbeidstakaren "under ellers like vilkår"
har fortrinnsrett til å auke stillingsprosenten sin dersom det blir
ledig stilling i verksemda. Fortrinnsretten til ledig stilling i verksemda
er avgrensa til dei tilfella der stillinga er tillagt heilt eller
i det vesentlege dei same arbeidsoppgåvene.
Forslaget om rett til redusert arbeidstid for arbeidstakar over
62 år, regulerer ikkje om arbeidstakaren som får rett til redusert
arbeidstid, kan ta lønnsarbeid hos ein annan arbeidsgivar (attåtyrke).
Departementet har vurdert om retten til redusert arbeidstid for
arbeidstakarar over 62 år skal givast på vilkår av at fritida ikkje
blir brukt til å ta lønt arbeid hos ein annan arbeidsgivar.
Attåtyrket må ikkje direkte eller indirekte påverke yrkesutøvinga
hos hovudarbeidsgivaren.
Det er ikkje ønskjer å gjere retten til redusert arbeidstid for
arbeidstakarar over 62 år avhengig av at fritida ikkje blir brukt
til attåtyrke. Departementet går ut frå at det ikkje særleg utbreitt
at arbeidstakarar over 62 år bruker den ekstra fritida dei oppnår
ved å få redusert arbeidstid, til å ta attåtyrke. Departementet
vil avvente og heller vurdere spørsmålet på nytt dersom det viser
seg å bli eit problem.
Det er føremålstenleg at usemje skal kunne leggjast fram for
tvisteløysingsnemnda for avgjerd, på same måte som i dag, jf. arbeidsmiljølova
§ 10-13 og § 17-2.
Det følgjer av arbeidsmiljølova § 17-2 andre ledd at tvisten
ikkje kan bringast inn for domstolane før han har vore prøvd i nemnda
og det ligg føre ei avgjerd. Med heimel i arbeidsmiljølova § 17-2
fjerde ledd er det fastsett forskrift 16. desember 2005 nr. 1569
om tvisteløysingsnemnd etter arbeidsmiljølova. Det følgjer av forskrifta
§ 3 tredje ledd at ei tvistesak om rett til redusert arbeidstid
må leggjast fram seinast fire veker etter at arbeidsgivaren avslo
kravet frå arbeidstakaren.
For verksemdene kan ein utvida rett til redusert arbeidstid innebere
visse administrative konsekvensar, for eksempel dersom arbeidsgivaren
må erstatte den reduserte arbeidstida ved å tilsetje nye arbeidstakarar,
men forslaget inneber ein reservasjon dersom ulempa for verksemda
er vesentleg. Vidare vil forslaget kunne innebere ei viss utviding
av arbeidsoppgåvene for tvisteløysingsnemnda.
Det blir i proposisjonen gjort nærmare greie for forholdet til
pensjonsreglene.
Retten til redusert arbeidstid for arbeidstakar som har fylt
62 år er formulert generelt og ikkje avgrensa til "helsemessige,
sosiale eller andre vektige velferdsgrunner", slik som for andre
arbeidstakarar.
Retten til redusert arbeidstid er som elles avhengig av at arbeidstidsordninga
kan gjennomførast utan "vesentlig ulempe" for verksemda. Dette må
tuftast på ei konkret skjønnsvurdering. Eit relevant moment i ulempevurderinga
vil vere korleis den reduserte arbeidstida skal takast ut. Føresegna
fastset ingen grenser for kor mykje arbeidstida kan reduserast,
eller korleis arbeidstidsreduksjonen kan organiserast.
Arbeidsgivaren må akseptere ei generell ulempe for eksempel ved
å måtte tilsetje ekstra personale eller gjennomføre ei viss omorganisering
av arbeidet. Det er først når ulempa er "vesentlig" at arbeidsgivaren
etter ei konkret vurdering kan setje seg imot arbeidstidsreduksjonen.
Arbeidstakar som har fylt 62 år, har same fortrinnsrett som andre
arbeidstakarar til å auke arbeidstida si etter føresegna i § 10-2
fjerde ledd tredje punktum. Føresegna vil gjelde i dei tilfella
der arbeidstakaren ønskjer å auke arbeidstida si før avtaleperioden er
omme.
Dersom det er usemje mellom arbeidsgivaren og arbeidstakaren
om det ligg føre ein rett til redusert arbeidstid eller ikkje, skal
tvisten kunne leggjast fram for tvisteløysingsnemnda for avgjerd,
jf. arbeidsmiljølova § 10-13 og § 17-2.